สฤณี อาชวานันทกุล
“ความอุดมสมบูรณ์มิได้ประกอบสร้างจากทรัพย์สมบัติที่เรามี หากเกิดจากสิ่งที่ทำให้เรามีความสุข”
เอพิคิวรัส (๓๔๑-๒๗๐ ปีก่อนคริสตกาล)
เคยไหม...เวลาที่คุณทำงานหนักหามรุ่งหามค่ำ ไม่เว้นแม้กระทั่งเสาร์อาทิตย์ ติดต่อกันเป็นเดือน ๆ คุณจะสงสัยว่า เงินเดือนและโบนัสงาม ๆ ที่บริษัทจ่ายให้นั้น คุ้มกันหรือเปล่ากับการสูญเสียเวลาส่วนตัว และการสะสมความเสี่ยงที่จะเป็น “โรคคนรวย” ยามชรา ซึ่งต้องใช้ยาราคาแพงและค่ารักษาสูงลิบลิ่ว ไม่ว่าจะเป็นโรคกระเพาะ โรคหัวใจ ความดันสูง เบาหวาน ฯลฯ
ถ้าในอนาคตคุณจะต้องหมดเงินจำนวนมากที่ทนทำงานหนักเพื่อมัน ไปกับการรักษาโรคที่เกิดจากการทำงานหาเงินนั้นเอง ก็น่าจะตั้งคำถามตั้งแต่ตอนนี้ว่า ไปหางานใหม่ที่ได้เงินน้อยกว่าเดิม แต่ไม่ต้องเสี่ยงกับโรคที่ตามมากับงานและการใช้เงินรักษาโรคเหล่านั้น ทำให้โดยรวมแล้วคุณมีชีวิตความเป็นอยู่ที่ดีขึ้น มีเวลาพักผ่อนมากกว่าเดิม สุขภาพดีขึ้นทั้งกายและใจ จะไม่ดีกว่าหรือ ?
สมาชิกชนชั้นกลางหลายคนคงตั้งคำถามนี้กับตัวเองหลายครั้ง แต่ก็ตัดใจลาออกไปหางานใหม่ที่หนักน้อยกว่าเดิมไม่ได้ ไม่ใช่เพราะยึดติดกับเงินเดือนสูง ๆ แต่เป็นเพราะไม่แน่ใจว่า ความสัมพันธ์และจุดสมดุลระหว่าง “ความสุข” กับ “เงิน” นั้นอยู่ตรงไหนกันแน่ เช่นเราจะรู้ได้อย่างไรว่างานใหม่จะทำให้เรามีความสุขกว่าเดิม ?
ถึงแม้ว่าเรื่องนี้จะเข้าข่าย “ไม่ลองก็ไม่รู้” แต่ก็ไม่ได้หมายความว่าเราไม่มีทางชั่งน้ำหนักและวิเคราะห์ความสัมพันธ์ระหว่างเงินกับความสุข อย่างมีเหตุผลและเป็นระบบระเบียบได้
เอพิคิวรัส (Epicurus) นักปรัชญาชาวกรีกโบราณ คิดและเขียนเรื่องนี้ไว้อย่างลึกซึ้งเมื่อกว่า ๒,๐๐๐ ปีมาแล้ว ในฐานะบิดาแห่งแนวคิด “สุขนิยม” คนแรก ๆ ของโลก แต่น่าเสียดายที่ปรัชญาของเขาถูกตัดทอนจนเหลือเพียงมิติที่ฉาบฉวยในปัจจุบัน มิหนำซ้ำคนจำนวนน้อยที่รู้จักชื่อเขาก็มักจะเข้าใจผิดว่า เอพิคิวรัสสนับสนุนเฉพาะความสุขราคาแพง ไม่ว่าจะเป็นอาหารหรู ๆ ที่พักตากอากาศแพง ๆ ฯลฯ ชนิดที่คนไม่รวยจริงคงไม่มีโอกาสได้สัมผัส
ความเข้าใจผิดข้อนี้เข้าใจได้ เพราะคนปัจจุบันคุ้นเคยกับเอพิคิวรัสที่สุดในฐานะต้นตอของคำว่า “Epicurean” ในภาษาอังกฤษ ซึ่งพจนานุกรมอังกฤษ-ไทยส่วนใหญ่แปลคำนี้ในแง่คำนามว่า “คนเจ้าสำราญ, คนชอบสนุก, คนฟุ้งเฟ้อ, ผู้มีรสนิยมสูง” และในแง่คำคุณศัพท์ว่า “ซึ่งรู้จักเสพสุขกับชีวิต” หรือ “ซึ่งอุทิศให้กับความหรูหราและพิถีพิถัน โดยเฉพาะการกิน”
ชื่อของเอพิคิวรัสจึงกลายเป็นคำขยายความ “วิถีชีวิตมีระดับ” ในปัจจุบันที่ต้องใช้เงินซื้อทั้งสิ้น ไม่ว่าจะเป็นอาหารในภัตตาคารหรู นิตยสารสำหรับคนรวยรสนิยมสูง และแม้กระทั่งชื่อตู้เสบียงของขบวนรถไฟสายหนึ่งในอเมริกา ที่เสิร์ฟอาหารหรูจากห้องครัวสมัยใหม่ที่มีเครื่องไม้เครื่องมือครบครันไม่แพ้ร้านอาหารในโรงแรมห้าดาว ตลอดการเดินทาง
แต่ถ้าใครลองศึกษาปรัชญาของเขาจริง ๆ อาจแปลกใจและดีใจที่พบว่า เอพิคิวรัสเชื่อมั่นในความสุขที่ยั่งยืนกว่านั้น เป็นความสุขชนิดที่สามัญชนไม่ต้องมีเงินมากก็สามารถเข้าถึงได้
ถึงแม้เอพิคิวรัสจะเห็นด้วยกับนักสุขนิยมคนอื่น ๆ ว่า “ความสุข” ของมนุษย์ประกอบด้วย “ความสำราญ” (pleasure) และการแสวงหาความสำราญคือ “ประโยชน์และจุดมุ่งหมายสูงสุด” ของความเป็นมนุษย์ แต่เขาก็แนะนำว่า เราควรแสวงหาความสุขหรือความสำราญชนิดที่ยั่งยืนจริง ๆ ไม่ใช่ชนิดที่ทำให้เราเพลิดเพลินเพียงชั่วครู่ยามเท่านั้น
เอพิคิวรัสจึงไม่เห็นด้วยกับวิถีชีวิตหรูหราที่ชื่อของเขากลายมาเป็นคำอธิบาย ตรงกันข้าม เขาบอกว่าพฤติกรรมเสพสุขแบบสุดขั้วที่ไร้ขีดจำกัดนั้น มิใช่แนวทางที่ดีที่สุดในการบรรลุซึ่งความสุขที่แท้จริง เพราะนอกจากจะไม่ทำให้เรารู้สึกสุขอย่างยั่งยืนหลังจากที่การเสพสุขนั้นจบไปแล้ว บ่อยครั้งยังนำความทุกข์มาให้แทนที่ ดังที่เอพิคิวรัสกล่าวไว้ว่า
“ไม่มีความสุขใด ๆ ที่เป็นผลเสียในตัวมันเอง แต่สิ่งที่ทำให้เกิดความสุขบางอย่างนั้น ก่อให้เกิดผลข้างเคียงที่เป็นผลเสียร้ายแรงกว่าความสุขนั้นหลายเท่า”
มีตัวอย่างมากมายของความสุขชั่วคราวที่ไม่ยั่งยืนและทำให้เกิดทุกข์ เช่น เกิดอาการคลื่นเหียนถ้ากินอาหารเข้าไปมาก ๆ หรือความเบื่อหน่ายในเซ็กซ์หรือคู่นอนถ้ามีเซ็กซ์บ่อยจนเกินไป
เอพิคิวรัสไม่ใช่นักปรัชญาที่คิดค้นทฤษฎีโดยปราศจากการทดลอง เหตุผลที่เขากล้าประกาศปรัชญาเกี่ยวกับความสุขก็เพราะตัวเองลองมาหมดแล้ว ความโด่งดังของเอพิคิวรัสในสมัยนั้นทำให้เขาสามารถก่อตั้งโรงเรียนเกี่ยวกับความสุขในกรุงเอเธนส์ ด้วยเงินที่เขาขอเรี่ยไรจากเศรษฐีผู้มีจิตศรัทธา โรงเรียนนี้กลายเป็นแหล่งมั่วสุมของชาวกรีกที่ชอบกินเหล้าเมายา ปาร์ตี้ และมั่วเซ็กซ์วิตถารแบบไร้ขีดจำกัด ถึงขนาดเป็นที่ฮือฮาในสังคมกรีกโบราณซึ่งมองว่าการมั่วเซ็กซ์ (รวมทั้งรักร่วมเพศระหว่างชายต่างวัย หรือที่เรียกว่า pederasty) เป็นเรื่องปรกติธรรมดาของคนมีเงิน
หลังจากที่ทดลองเสพและสังเกตผลของกิเลสชนิดต่าง ๆ ในโรงเรียนด้วยตัวเอง (ลือกันว่าเอพิคิวรัสต้องอาเจียนวันละ ๒ รอบ เพราะเขากินอาหารเยอะเกินไป) เอพิคิวรัสก็ได้ข้อสรุปว่า
“ในบรรดาความต้องการทั้งหมดของเรา บางอย่างคือความต้องการตามธรรมชาติที่จำเป็น บางอย่างคือความต้องการตามธรรมชาติที่ไม่จำเป็น ส่วนที่เหลือนั้นคือความต้องการที่ทั้งไม่เป็นธรรมชาติและไม่จำเป็น เป็นเพียงผลจากความคิดที่ไร้เหตุผลใด ๆ รองรับ”
เอพิคิวรัสบอกว่า “ความสุข” ที่ดีที่สุดและยั่งยืนที่สุดสำหรับมนุษย์ คือการมี “ความต้องการตามธรรมชาติที่จำเป็น” (natural and necessary) พร้อมมูล ซึ่งประกอบด้วย ปัจจัยสี่ มิตรสหาย เสรีภาพ และความคิดอ่าน (wisdom) ซึ่งส่วนใหญ่เป็น “ความต้องการทางใจ” ที่ไม่ต้องใช้เงินซื้อ ต่างจาก “ความต้องการตามธรรมชาติที่ไม่จำเป็น” (natural but unnecessary) ซึ่งส่วนใหญ่เป็น “ความต้องการทางวัตถุ” เช่น บ้านหลังใหญ่ คนรับใช้ งานเลี้ยงหรูหรา ฯลฯ ส่วน “ความต้องการที่ทั้งไม่เป็นธรรมชาติและไม่จำเป็น” (unnatural and unnecessary) ในกระบวนทัศน์ของเอพิคิวรัสนั้น ส่วนใหญ่เป็นกิเลสที่เป็นนามธรรม อาทิเช่น ชื่อเสียง อำนาจ ฯลฯ
ดังนั้นเราจึงอาจสรุปปรัชญาความสุขของเอพิคิวรัสได้ว่า “การใช้ชีวิตอย่างพอประมาณ” (moderate life) ท่ามกลางเหล่ามิตรสหายที่เสวนากันด้วยปัญญาอย่างสม่ำเสมอเท่านั้น ที่จะนำไปสู่ความสุขอันยั่งยืนตลอดอายุขัยอันแสนสั้นของมนุษย์
หากเราจะพล็อตความสัมพันธ์ระหว่างเงินกับความสุข สำหรับคนที่มี “ความต้องการตามธรรมชาติที่จำเป็น” ครบถ้วน ออกมาเป็นกราฟ เราน่าจะได้กราฟรูปร่างแบบนี้
เอพิคิวรัสยืนยันว่า สำหรับคนที่หาเงินได้แล้วถึงระดับหนึ่ง และมีปัจจัยสี่ มิตรสหาย เสรีภาพ และความคิดอ่านพร้อมมูลแล้ว ไม่ว่าเขาจะจ่ายเงินมากกว่าเดิมเท่าไร ก็ไม่มีทางมีความสุขสูงกว่านั้น (ที่ตัวเลข “3” ในกราฟ) ได้อีก
พูดอีกนัยหนึ่งคือ สามัญชนที่มีปัจจัยแห่งความสุขอย่างยั่งยืนครบถ้วน ก็สามารถมีความสุขเท่ากับคนรวยล้นฟ้าได้ และความสุขนั้นก็เป็นความสุขที่ยั่งยืน เพราะเป็นความสุข “ตามธรรมชาติที่จำเป็น” ต่อการดำรงอยู่ของคนคนนั้นจริง ๆ
แต่สำหรับคนที่ไม่มีเพื่อน เสรีภาพ หรือความคิดอ่าน ไม่ว่าจะมีเงินมากขนาดไหนก็ไม่สามารถมีความสุขที่แท้จริงได้ เราอาจพล็อตความสัมพันธ์ระหว่างเงินกับความสุขสำหรับคนแบบนี้ได้ดังต่อไปนี้
เอพิคิวรัสบอกว่า เพื่อนแท้เป็น “ความต้องการตามธรรมชาติที่จำเป็น” เพราะความรักของเพื่อนเป็นเครื่องตอกย้ำความมีตัวตนของเรา เพื่อนแท้ย่อมไม่เคยเรียกร้องให้เราพิสูจน์ความเก่งหรือคุณธรรมใด ๆ แต่มีความหวังดีและยอมรับตัวตนของเราเสมอ ไม่ว่าภาพลักษณ์ภายนอกและฐานะของเราจะน่าเกลียดหรือต่ำต้อยเพียงใด และไม่ว่าอุปนิสัยและความคิดอ่านของเราจะขัดต่อธรรมเนียมหรือมารยาทสังคมขนาดไหนก็ตาม
ถึงตอนนี้คุณคงสงสัยว่า แล้วจะรู้ได้อย่างไรว่าสิ่งที่ต้องการทำแต่ละอย่างนั้น เป็น “ความต้องการตามธรรมชาติที่จำเป็น” หรือไม่ เพราะคนเราแต่ละคนน่าจะมีความต้องการไม่เหมือนกัน ?
ความที่เอพิคิวรัสเป็นนักปรัชญาผู้ใช้เหตุผลอย่างเป็นระบบ เขาเสนอให้เราทำ “การทดลองทางความคิด” ง่าย ๆ ๕ ขั้นตอน ดังต่อไปนี้ (ตัวอย่างในวงเล็บ)
๑. คิดถึง “เป้าหมาย” ข้อหนึ่งที่เชื่อว่าจะทำให้ตัวเองมีความสุข (ฉันต้องทำงานที่ฉันชอบและได้เงินเดือนสูงกว่า ๖๐,๐๐๐ บาท จึงจะมีความสุข)
๒. ลองสมมุติว่าเราคิดผิด หาข้อยกเว้นที่ทำให้เป้าหมายกับความสุขนั้นไม่เชื่อมโยงกันจริง ๆ เป็นไปได้ไหมที่เราจะบรรลุเป้าหมายนั้นแต่ไม่มีความสุข หรือมีความสุขโดยไม่บรรลุเป้าหมายนั้น (เป็นไปได้ไหมที่ฉันจะทำงานที่ฉันชอบ ได้เงินเดือนสูงกว่า ๖๐,๐๐๐ บาท แต่ไม่มีความสุข ฉันจะมีความสุขได้ไหม ถ้าได้งานที่ฉันชอบแต่เงินเดือนต่ำกว่า ๖๐,๐๐๐ บาท)
๓. ถ้าเราพบข้อยกเว้นดังกล่าว ก็แปลว่าเป้าหมายของเราไม่ใช่ “ความต้องการที่จำเป็น” (ฉันอาจได้งานเงินเดือนสูงที่ฉันชอบ แต่ไม่มีความสุขถ้ามีเจ้านายที่มองไม่เห็นคุณค่าของฉัน แม้ฉันอาจได้งานที่เงินเดือนน้อยกว่า แต่มีความสุขกับงานที่ฉันชอบ เพราะมีเจ้านายที่มองเห็นคุณค่าของฉัน)
๔. ขยายความเป้าหมายดั้งเดิมให้รัดกุมกว่าเดิม เพื่อสะท้อนข้อยกเว้นที่ค้นพบ (ถึงแม้จะได้เงินเดือนน้อยกว่า ๖๐,๐๐๐ บาท ฉันก็สามารถมีความสุขกับงานที่ฉันชอบ ตราบใดที่มีเจ้านายที่มองเห็นคุณค่าของฉัน)
๕. เมื่อมาถึงขั้นนี้ ความต้องการที่แท้จริงของเราอาจไม่เหลือเค้าของความต้องการดั้งเดิมอันสับสน (ความสุขของฉันขึ้นอยู่กับการมีเจ้านายที่มองเห็นคุณค่าของฉัน มากกว่าระดับเงินเดือน)
สุขนิยมฉบับขนานแท้และดั้งเดิมของเอพิคิวรัส เป็นผลผลิตจากการวิเคราะห์ผลกระทบของความสำราญชนิดต่าง ๆ ที่มีต่อสุขภาพกายและใจของเราในระยะยาว ไม่ใช่ความสุขชั่วครู่ยาม ดังนั้นถ้ามองในแง่นี้จะพบว่า แนวคิดของเขามีส่วนคล้ายกับแนวคิดเรื่อง “ทางสายกลาง” ในพุทธศาสนาไม่น้อย
เป็นเรื่องน่าเสียดายที่นักสุขนิยมยุคปัจจุบันยึดเอาความสุขแบบฉาบฉวยและมักง่ายเป็นสรณะ จนไม่รู้จักสุขนิยมที่แท้จริงของเอพิคิวรัส คน (ไม่) สำคัญที่ถูกสังคมเข้าใจผิดอย่างร้ายแรงตลอดมา
http://www.sarakadee.com/web/modules.php?name=Sections&op=viewarticle&artid=728เราก็เป็นพวกสุขนิยม
